NIK sprawdziła, jak zostały rozdysponowane środki pochodzące z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych. Zasiliły one budżet NFZ i miały być dodatkowym wsparciem leczenia negatywnych skutków zdrowotnych spożywania napojów słodzonych i alkoholu, jednak w rzeczywistości stały się kolejnym źródłem finansowania ogółu świadczeń.
W latach 2021-2023 wpływy z obu źródeł wyniosły ponad 5,2 mld zł.
Opłatę od środków spożywczych (tzw. opłatę cukrową) wprowadzono 1 stycznia 2021 roku Zgodnie z ustawą, NFZ może przeznaczać środki z tej opłaty (stanowiące w 96,5 procentach jego przychód) na działania edukacyjno-profilaktyczne i na leczenie pacjentów z chorobami powstającymi na tle niewłaściwych zachowań zdrowotnych, w szczególności z nadwagą i otyłością. W latach 2021-2023 środki z opłaty cukrowej, które zasiliły budżet NFZ, wyniosły prawie 4,5 mld zł.
Od 1 stycznia 2021 roku wprowadzono również nowy rodzaj opłaty od napojów alkoholowych w opakowaniach o pojemności do 300 ml. W latach 2021-2023 wpływy z tych opłat wyniosły łącznie 1,5 mld zł. Połowa kwoty trafiała do NFZ, który miał obowiązek przeznaczać te środki na edukację i profilaktykę oraz na świadczenia zdrowotne w zakresie opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień i innych następstw zdrowotnych spożywania alkoholu. Pozostałe 50 procent zasiliło dochody gmin, które mogły je wydać na realizację lokalnej polityki przeciwdziałania skutkom spożywania alkoholu.
NIK stwierdziła, że w NFZ nie powstał osobny system monitorowania, ewidencjonowania i rozliczania środków z opłat od napojów słodzonych i alkoholowych. Były one identyfikowalne tylko po stronie przychodów, po stronie kosztów pozostawały niewydzielone, co oznaczało, że trafiały do wspólnej puli.
Możliwe do zidentyfikowania były jedynie środki przekazane przez NFZ na rzecz Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych w kwocie 50,4 mln zł (z opłaty od napojów alkoholowych) i wydatki na realizację pilotażu KOS-BAR (chirurgiczne leczenie pacjentów z otyłością olbrzymią), w kwocie 101,9 mln zł (z opłaty cukrowej).
Prezes NFZ nie monitorował efektów działań finansowanych środkami pochodzącymi z przedmiotowych opłat ani efektów wprowadzenia opłaty z obu źródeł obejmujących ocenę stanu zdrowia społeczeństwa, zagrożeń zdrowia oraz jakości życia związanej ze zdrowiem. Każdego roku prezes NFZ przedkładał ministrowi zdrowia informacje o sposobie wydatkowania środków z opłaty cukrowej i opłaty od napojów alkoholowych, ale nie zawierały one rzetelnych danych.
W rezultacie wprowadzenie nowych mechanizmów pozyskiwania środków nie przyczyniło się do realnego wzrostu wydatków na świadczenia wskazane w ustawie wprowadzającej opłaty, zarówno w zakresie opłat od napojów słodzonych jak i alkoholu.
W latach 2022-2024 (I kwartał) Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom (KCPU) nie zawsze prawidłowo wykorzystywało środki pochodzące z opłat od napojów alkoholowych. Z kwoty 28,7 mln zł, czyli 57 procent środków zaplanowanych na ten cel przez ministra zdrowia jako dysponenta Funduszu Rozwiązywania Problemów Hazardowych, aż 1,1 mln zł (3,7 procent) wydatkowano w sposób nielegalny, czyli niezgodnie z przeznaczeniem, między innymi na badanie dobrostanu ukraińskich matek i dzieci przebywających w Polsce oraz na profilaktykę i rozwiązywanie problemów z narkomanią czy uzależnieniami behawioralnymi.
Kontrolerzy NIK ustalili, że pracownicy KCPU wykonywali dodatkową, płatną pracę na rzecz podmiotów, które (lub których właściciele) realizowali zlecone przez Centrum zadania finansowane z opłat od napojów alkoholowych – chodzi o kwotę ponad 15 mln zł.
W latach 2021-2023 wpływy z opłaty od napojów alkoholowych, stanowiące dochody gmin, wyniosły łącznie 759,7 mln zł. Najwyższa Izba Kontroli pozytywnie oceniła realizację przez władze samorządowe zadań związanych z ewidencjonowaniem i wydatkowaniem środków z opłat od napojów alkoholowych. Wyznaczeni pracownicy mieli odpowiednie kompetencje i byli przeszkoleni, a realizację zadań prawidłowo powierzono podmiotom zewnętrznym wyłonionym w otwartych konkursach ofert lub jednostkom organizacyjnym miast i gmin. W skontrolowanych gminach dochody z opłaty od napojów alkoholowych zostały wykorzystane zgodnie z przeznaczeniem na działania wymienione w ustawie o przeciwdziałaniu alkoholizmowi, czyli nakierowane przede wszystkim na profilaktykę i rozwiązywanie problemów alkoholowych oraz integrację społeczną osób uzależnionych od alkoholu.