Protonoterapia to innowacyjna metoda radioterapii, która pozwala na precyzyjne niszczenie zmian nowotworowych przy minimalnym uszkodzeniu zdrowych tkanek. W Polsce dostępność protonoterapii jest ciągle ograniczona, mimo istnienia nowoczesnego Centrum Cyklotronowego Bronowice w Krakowie.
NIK przyjrzał się jego działalności i stwierdził, że brak kompleksowych rozwiązań systemowych, problemy organizacyjne oraz niewystarczające wykorzystanie potencjału ośrodka utrudniają pacjentom, zwłaszcza niepełnoletnim, dostęp do tej nowoczesnej terapii. Cześć z nich jest zmuszona do szukania pomocy za granicą, co generuje dodatkowe koszty dla budżetu państwa.
Centrum cyklotronowe to nie pomiot leczniczy
Centrum Cyklotronowe Bronowice (CCB) to jedyny ośrodek protonoterapii w Polsce, działa on w strukturze Instytutu Fizyki Jądrowej Polskiej Akademii Nauk w Krakowie. Dysponuje dwoma stanowiskami typu Gantry, służącymi do terapii protonowej nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku oraz jednym stanowiskiem do terapii protonowej nowotworów oka.
W związku z tym, że CCB nie jest podmiotem leczniczym, realizacja terapii protonowej w ośrodku odbywa się na podstawie umów zawartych przez świadczeniodawców, czyli Narodowy Instytut Onkologii oddział w Krakowie w zakresie nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku oraz Szpital Uniwersytecki w Krakowie w odniesieniu do terapii protonowej nowotworów oka.
W wyniku własnej inicjatywy Wielkopolskiego Centrum Onkologii w Poznaniu, z końcem 2026 roku planowane jest otwarcie tam drugiego w Polsce ośrodka protonoterapii. Będzie on oferował terapię protonową nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, zarówno u dzieci (w tym u pacjentów wymagających znieczulenia ogólnego podczas zabiegu), jak i u dorosłych. Nie przewidziano tam leczenia nowotworów oka.
Konieczne indywidualne zgody na leczenie
Centrum Cyklotronowe Bronowice otwarte zostało w roku 2015. Do końca 2023 roku zaobserwowano wzrost liczby pacjentów poddanych tam protonoterapii nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, a w roku 2023 roku rozszerzono listę nowotworów, które można leczyć tą metodą.
W 2023 roku terapii protonowej poddało się 312 pacjentów, co stanowiło 78 procent całkowitego potencjału terapeutycznego ośrodka.
Spośród 881 pacjentów poddanych terapii protonowej w latach 2020 – 2024 około 34 procent stanowiły osoby, których schorzenia nie były ujęte w wykazie świadczeń gwarantowanych. Mogli oni być leczeni dzięki współpracy Narodowego Instytutu Onkologii Oddziału w Krakowie i Konsultanta krajowego w dziedzinie radioterapii onkologicznej, który wydawał indywidualne zgody na terapię w takich przypadkach. Bez tego ośrodek wykorzystywałby tylko połowę swoich możliwości.
Brak długoterminowej strategii
Zespół powołany przez ministra zdrowia w 2019 roku miał na celu opracowanie długoterminowej strategii rozwoju protonoterapii w Polsce, obejmującej systemowe rozwiązania. W 2021 roku eksperci przedstawili szczegółowy plan wdrażania tej metody leczenia, w tym propozycje budowy nowych ośrodków i programów badawczych. Jednak strategia dotąd nie została opracowana.
W latach 2020–2024 minister zlecił Agencji Oceny Technologii Medycznych i Taryfikacji (AOTMiT) przygotowanie nowych taryf dla protonoterapii nowotworów poza narządem wzroku. Prezes AOTMiT, powołując się na raport NIK z 2020 roku, podkreślił, że choć zmiana taryf jest potrzebna, sama w sobie nie poprawi dostępu pacjentów do protonoterapii, ponieważ aby obniżyć koszty leczenia i zwiększyć dostępność terapii kluczowe są zmiany w organizacji świadczeń i lepsza współpraca Centrum Cyklotronowego Bronowice z placówkami medycznymi.
Od 2020 roku NFZ zwrócił się do ministra zdrowia o zmianę rozporządzenia z 2016 roku, która uwzględniałaby kryteria wyboru ofert dla terapii protonowej nowotworów poza narządem wzroku. Pozwoliłoby to na oddzielne konkursy dla dzieci i dorosłych, co mogłoby zwiększyć dostępność terapii. Ministerstwo Zdrowia nie zgodziło się na tę propozycję, argumentując, że świadczenia te nie są rozdzielone na osoby poniżej 18 roku życia i dorosłych, więc postępowania powinny być jednakowe dla obu grup.
Brak porozumienia między ośrodkami
W roku 2022 nastąpiło wznowienie terapii protonowej dla dzieci, po trzyletniej przerwie. Leczenie dzieci zostało przywrócone w Narodowym Instytucie Onkologii (NIO) Oddział w Krakowie. Przyczyną przerwy były problemy organizacyjne i brak porozumienia z Uniwersyteckim Szpitalem Dziecięcym (USD) w Krakowie. Od momentu wznowienia terapii protonowej do 8 maja 2024 roku z tego rodzaju leczenia skorzystało łącznie 74 dzieci, w tym 10 w 2022 roku, 53 w 2023 roku i 11 w 2024 roku.
NIO Oddział w Krakowie oraz USD ustaliły, że za proces planowania i realizacji terapii protonowej w Bronowicach będzie odpowiedzialny NIO, natomiast USD zapewni opiekę pediatryczną, hospitalizację dzieci oraz ich transport do ośrodka protonoterapii. Koszty leczenia dzieci w ramach hospitalizacji do radioterapii były bezpośrednio rozliczane przez USD z Narodowym Funduszem Zdrowia.
Pomimo ustalonego podziału obowiązków, współpraca ta nie została sformalizowana pisemnie. W efekcie NIO Oddział w Krakowie, jako świadczeniodawca, nie miał narzędzi do egzekwowania realizacji zadań leżących po stronie USD. Brak formalnego porozumienia stanowił ryzyko dla ciągłości świadczenia terapii protonowej, zagrażając dostępności do leczenia małych pacjentów.
Wykluczone grupy pacjentów
Po wznowieniu terapii protonowej dla dzieci z nowotworami zlokalizowanymi poza narządem wzroku w roku 2022 wykluczono niej pacjentów wymagających znieczulenia ogólnego. W związku z tym rodziny takich dzieci były zmuszone szukać leczenia za granicą, w efekcie środki finansowe w wysokości około 6 mln zł pochodzące z budżetu państwa zasiliły zagraniczny system opieki zdrowotnej.
NIK zaznacza również, że w wyniku nieprzeprowadzania zabiegów terapii protonowej pacjentów dziecięcych w znieczuleniu ogólnym w CCB, nie był wykorzystywany sprzęt anestezjologiczny i aparatura medyczna o łącznej wartości około 1 mln zł, co oznaczało nieefektywne gospodarowanie dostępnymi zasobami.
Aby wykorzystać w pełni możliwości ośrodka w Bronowicach potrzebne jest opracowanie zasad organizacji protonoterapii z uwzględnieniem możliwości zawierania umów z placówkami z całego kraju, z podziałem na odrębne zasady dla pacjentów dorosłych i dzieci.
Aktualizacji należy poddać taryfy protonoterapii nowotworów zlokalizowanych poza narządem wzroku, przy uwzględnieniu odrębnych stawek dla dorosłych i dzieci, w tym dla dzieci wymagających znieczulenia ogólnego podczas terapii.
Postulat dotyczy także opracowania rozwiązań systemowych umożliwiających utworzenie ośrodka leczniczego w Centrum Cyklotronowym Bronowice w Krakowie.
Źródło: NIK