Zdaniem NIK, ogłoszone w latach 2021–2023 przez ZUS konkursy na dofinansowanie działań mających na celu poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy zostały przygotowane, zrealizowane oraz rozliczone w sposób nie w pełni prawidłowy i rzetelny.
Ponad 98 procent środków na prewencję wypadkową w tym okresie zostało przeznaczonych na wspieranie działań płatników składek, które miały na celu utrzymanie zdolności do pracy przez cały okres aktywności zawodowej. W roku 2021 na ten cel przeznaczono 78 mln z, w roku 2022 – prawie 90 mln zł i w roku 2023 – prawie 97 mln zł.
Środki na prewencję wypadkową zostały przeznaczone głównie dla płatników składek, również na zadania, do realizacji których byli oni zobowiązani przepisami prawa, w szczególności na podstawie Kodeksu pracy.
Zgodnie z katalogiem działań możliwy był zakup maszyn i urządzeń służących do mechanizacji prac wykonywanych przed realizacją projektu w sposób ręczny. Tym samym dofinansowanie otrzymywały również projekty służące w znacznej mierze rozwojowi i mechanizacji działalności gospodarczej prowadzonej przez poszczególnych płatników składek, które tylko w niewielkim stopniu przyczyniały się do poprawy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników.
Brak danych o wydatkach
Wykonanie przez ZUS planu kosztów prewencji wypadkowej w latach 2021-2023 wynosiło od 86 procent do 91 procent planu po zmianach. Jednak ewidencja księgowa zwrotów środków była prowadzona w sposób, który uniemożliwiał monitorowanie rzeczywistych wydatków przeznaczonych na prewencję wypadkową. Uwzględniano w niej zwroty środków z poszczególnych konkursów, księgując część z nich jako wpływy z pozostałych dochodów FUS. W rezultacie ZUS nie posiadał pełnych danych dotyczących wpływów i wydatków na prewencję wypadkową w danym roku.
W 2021 i 2022 roku główny księgowy funduszy przed podpisaniem umów na dofinansowanie z płatnikami składek potwierdził zabezpieczenie środków w planie finansowym FUS na te lata w pozycji prewencja wypadkowa, mimo braku wystarczających środków w momencie tego potwierdzenia, co stanowiło naruszenie przepisów ustawy o finansach publicznych.
W latach 2021- 2022 dokonywano przeniesienia środków na rok następny oraz zwolnienia środków niewykorzystanych przez płatników składek. Operacje te zmniejszały kwotę środków zaangażowanych na realizację umów w roku bieżącym, jednakże były dokonywane już po potwierdzeniu dostępności środków w planie finansowym.
109 procent dofinansowania
Zakład ustalał w regulaminach konkursów wysokość dofinansowania poszczególnych projektów jako procent szacowanej ich wartości brutto. W ramach projektów realizowanych w 2021 i 2022 roku, mikroprzedsiębiorcy będący czynnymi płatnikami VAT mogli odzyskać zapłacony podatek, co pozwalało im uzyskać środki finansowe przekraczające 100 procent wartości zrealizowanego projektu. W ramach konkursów 2020.01 i 2021.01, gdzie maksymalne dofinansowanie wynosiło 90 procent, płatnicy składek, po uzyskaniu zwrotu VAT, mogli otrzymać dofinansowanie na poziomie około 109 procent wartości początkowej środka trwałego.
Ocena formalna wniosków była przeprowadzana przez pracowników ZUS. W badanej próbie 32 wniosków nie stwierdzono przypadków pozytywnej oceny formalnej, gdy wnioskodawca nie spełniał wymogów formalnych określonych w ustawie wypadkowej. Zidentyfikowano jednak sytuacje, w których dokonano pozytywnej oceny formalnej mimo braku kompletu dokumentów, ich niezgodności z wymaganiami regulaminów konkursów lub niespójności danych w tych dokumentach. Było to niezgodne z ustawą wypadkową, zgodnie z którą Zakład przekazuje do Instytutu tylko wnioski spełniające wymagania formalne.
Zawyżone koszty projektów
ZUS, w ramach dofinansowania działań płatników składek mających na celu utrzymanie zdolności do pracy przez cały okres zawodowy, powierzył CIOP-PIB realizację usług obejmujących między innymi ocenę merytoryczną wniosków i sporządzanie ich ocen oraz przeprowadzanie wizyt monitorujących. W związku z tym ZUS poniósł koszty o wartości prawie 27 mln zł, które stanowiły od 7 do 12 procent (w zależności od roku) całkowitych kosztów na prewencję wypadkową. Jednocześnie Zakład nie miał wiarygodnych danych dotyczących rzeczywistych kosztów ponoszonych przez CIOP-PIB na realizację umów.
ZUS nie zapewnił, by wydatki ponoszone przez płatników składek w ramach realizacji dofinansowanych projektów były dokonywane w sposób oszczędny, z zachowaniem zasady uzyskiwania najlepszych efektów z danych nakładów. Na żadnym etapie składania wniosku ani realizacji projektu nie zostały wprowadzone odpowiednie mechanizmy, które pozwoliłyby na skuteczne wykrywanie lub ograniczanie zawyżonych kosztów.
W ramach konkursów nie określono minimalnej liczby punktów niezbędnych do uzyskania dofinansowania. W konkursie 2020.01 najniżej ocenione projekty miały tylko 18,5 procent możliwych do uzyskania punktów, a w konkursie 2021.01 – 13,4 procent. Dopiero w konkursie 2022.01 do dofinansowania skierowano projekty które uzyskały minimum 38,3 procent możliwych do zdobycia punktów. W przypadku projektów o niskiej ocenie, które miały „bardzo duże koszty w stosunku do efektów” i „nieznaczną poprawę warunków bezpieczeństwa”, obniżenie punktacji w kryterium efektywności wydatków nie wystarczyło do zapewnienia efektywności kosztowej. Ponadto Zakład nie podjął działań zmierzających do ograniczenia zawyżonych kosztów, jak zmiana regulaminów konkursów.
ZUS zatwierdził oceny końcowe (dokonał odbiorów) dla siedmiu z 32 projektów objętych kontrolą, mimo braku kompletu dokumentów potwierdzających realizację projektów zgodnie z umową o dofinansowanie lub braku osiągnięcia zakładanych rezultatów.
Źródło: NIK